czwartek, 14 stycznia 2010

Architektura: Kraków - Dom Pod Globusem



Gdzie: Róg Basztowej i Długiej
Co: Dom Pod Globusem
Kto: Tadeusz Stryjeński, Franciszek Mączyński, Józef Mehoffer
Kiedy: 1904-1906

14 listopada 1850 roku w domu władz rządowych przy kościele św. Piotra przy ulicy Grodzkiej 52 odbyło się pierwsze, konstytucyjne posiedzenie Izby Handlowej i Przemysłowej. Po upadku Austro-Węgier Izba przeszła pod zwierzchnictwo Polskiej Komisji Likwidacyjnej, a następnie została przejęta przez polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Izba wielokrotnie zmieniala swą siedzibę.
Postanowiono w końcu wybudować własny gmach. Za najlepszą lokalizację uznano zbieg ulic Basztowej i Długiej, było to tym bardziej korzystne dla Izby, że tylko część działki należała do osoby prywatnej i wymagała zakupu, pozostała cześć parceli była własnością miasta i miała zostać bezpłatnie przekazana Izbie, jako równowartość świadczeń ciążących na Gminie Kraków na rzecz Izby.
Zadanie zaprojektowania i wybudowania budynku powierzono znanemu wówczas (nam już też) znakomitemu architektowi Tadeuszowi Stryjeńskiemu we współpracy z młodym jeszcze Franciszkiem Mączyńskim - tych dwoje architektów jeszcze niejednokrotnie będzie razem współpracować tworząc w Krakowie dzieła wybitne, ale i o tym przyjdzie czas szerzej napisać.
W lipcu roku 1904 zaczęto budowę nowego gmachu IPH, jeszcze zimą tegoż roku doprowadzono budynek do stanu surowego, zaś oficjalnie otwarcie odbyło się 15 września 1906 roku.
Tyle z historii, teraz może kilka słów o samym budynku:

Jest on jednym z ciekawszych przykładów architektury wczesnego modernizmu, dwupiętrowy, ceglany, z narożną wieżą zegarową, którą nakrywa ostrosłupowy hełm zwieńczony ażurowym, metalowym globusem (w czasie ostatniej konserwacji nowy globus ufundowało Wydawnictwo Literackie i taki też jest obecnie napis na obręczy globusa).
Portal wejściowy od strony ulicy Długiej dekorowany jest alegorycznymi płaskorzeźbami wyobrażającymi Handel i Przemysł, wykonanymi przez Konstantego Laszczkę. Dom posiada kutą bramę, a na szczycie fasady umieszczono żaglowiec z godłem Izby Handlowo-Przemysłowej wykonany z blachy w 1905. Hall i klatka schodowa są dekorowane stiukami; witraże przedstawiające symbole przemysłu i handlu: lokomotywę parową, słup telegraficzny oraz fabrykę wykonano wg projektów Franciszka Mączyńskiego w Zakładzie Witraży Władysława Ekielskiego i Antoniego Tucha.
Co ciekawe, w budowanej wieży planowano umieścić zegar ze szklanymi, podświetlanymi cyframi, ale tylko w przypadku jeśli iluminacja będzie na koszt miasta. Ponieważ ówczesny prezydent Juliusz Leo zadeklarował oświetlenie z funduszy miejskich codziennie do 23:30, podświetlane tarcze zostały wykonane. Rzeczywiście, na starszych fotografiach tarcza zegara jest czarna z białymi cyframi.

Nie tylko elewacja  i sam projekt budynku mogą zachwycać, przepięknie prezentuje się także jego wnętrze. Do wykonania wnętrza reprezentacyjnej sali posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej wybrano Stanisława Wyspiańskiego, który miał już wyrobioną markę świetnego dekoratora wnętrz. Projekt jej wyposażenia pierwotnie powierzono Stanisławowi Wyspiańskiemu i choć jego koncepcja zyskała pozytywną ocenę, artysta zrezygnował. Stało się tak tyleż ze względów ideowo-artystycznych (artysta nie godził się na dopisanie do spójnej i zamkniętej koncepcji wystroju wizerunku cesarza Franciszka Józefa), ile z powodu pogarszającego się gwałtownie stanu jego zdrowia.

Ostatecznie dekorację sali wykonał Józef Mehoffer, dzieląc ściany sali na trzy sfery. Dolna została pokryta jasną boazerią dekorowaną w płycinach wachlarzykowatymi wzorami i opatrzona mosiężnymi ozdobami o reminiscencjach ludowych. Sferę środkową i górną rozdzieloną jednobarwnym pasem, wypełniają motywy geometryczne i kwiatowe. Kolorystycznie dekoracja zdominowana jest przez bladą zieleń z akcentami żółcieni i czerwienią kwiatów. Plafon ozdobiony jest malowidłem ośmiu węży wijących się wśród pawich piór. Na ścianie prezydialnej znajduje się płótno zatytułowane "Poskromienie żywiołów" - ludzki geniusz w postaci nagiego młodzieńca ujarzmia żywioły (kobiece personifikacje Ziemi, Ognia, Wody i Powietrza). Nawiązanie do idei postępu i rozwoju w tym obrazie było zgodne z sugestiami zleceniodawców i bardzo czytelne. Kinkiety, zespół mebli tak prezydialnych jak i foteli audytorium jest również dziełem Mehoffera.
Zaprojektowana przez Mehoffera sala jak i przeznaczony do niej obraz "Poskromienie żywiołów" wzbudzały kontrowersje wśród członków Izby, jednak pomimo tych tarć i zmian w rozplanowaniu wyposażenia wnętrza sali obrad, gmach został uroczyście otwarty 15 września 1906 roku – w tym momencie wszystkie prace wykończeniowe były doprowadzone do końca, a jedynym brakującym elementem pozostawał obraz w sali posiedzeń, który na miejsce ostatecznie trafił w 1907 roku.
Od otwarcia gmachu, aż do czasu likwidacji Izby Handlowej i Przemysłowej w 1950, stan Domu pod Globusem był dobry. Pierwszy poważny remont przeprowadzono w latach 1926-1928 pod nadzorem Józefa Mehoffera, dokonano wtedy m.in. zmiany w układzie przestrzennym wnętrza, w trakcie remontu sali posiedzeń wykonano Orła Polskiego, zaprojektowanego przez Józefa Mehoffera, który zastąpił usunięte w 1918 popiersie Franciszka Józefa.





Po 1950 Dom pod Globusem zajął Komitet Powiatowy PZPR w Krakowie, pozbawiony opieki konserwatorskiej budynek ulegał postępującej dewastacji. W 1953 roku dokonano przebicia podcienia w narożniku, w 1968 usunięto z wieży zniszczony globus. Wyjątkowo ucierpiała dawna sala posiedzeń (Sala Mehofferowska), w której zamalowano polichromię, a także usunięto całość wyposażenia (cześć ruchomego wyposażenia, które obecnie znajduje się w sali jest oryginalna, uratował je prof. Karol Estreicher, przejmując je na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie).
Szansą dla Domu pod Globusem stała się zmiana właściciela, w latach 1972-1975 przejęło go Wydawnictwo Literackie, w tym okresie przeprowadzono podstawowy remont całego budynku. W 1975 roku powrócił wieńczący wieżę globus, różni się on jednak zdecydowanie od pierwotnego. Początkowo ażurową konstrukcję globusu otaczał pierścień równikowy ze znakami zodiaku i skrzydłami Hermesa, będącymi alegorią wszechogarniającego Handlu. Nowy globus posiada rozmieszczone symetrycznie cztery owalne plakietki z literami "WL" - monogramem obecnego właściciela Domu pod Globusem oraz jest otoczony pierścieniem z gwiazdek.

Pierwsza dekada XX stulecia. Widoczny stary globus.


Przypuszczalnie lata 40


Sala Posiedzeń podczas Zjazdu Ceramików


Dom Pod Globusem obecnie


Budynek od strony ul. Długiej


Detale elewacji








Nowy globus


Mechanizm zegara i wnętrze wieży


Mechanizm zegara


Klatka schodowa


Sala Posiedzeń




Literatura:

- Adamczewski J., 1992, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza Kraków, s. 293-294.
- Beiersdorf Z., Purchla J., 1997, Dom pod Globusem, Wydawnictwo Literackie Kraków, 90-165.
- Fabiański M., Purchla J., 2001, Historia architektury Krakowa w zarysie, Wydawnictwo Literackie Kraków, s. 275-276.
- praca zbiorowa, 2000, Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa - Kraków, s. 159.

3 komentarze:

  1. Solidnie napisane. Pozdrawiam i liczę na więcej ciekawych artykułów.

    OdpowiedzUsuń
  2. Akurat dla mnie mój dom jest najładniejszy i jestem zdania, że dość ważną kwestią jest również to aby wiedzieć komu zlecić remont. Muszę przyznać, że ja jestem bardzo zadowolona z ekipy https://www.wawerbud.pl/ która moim zdaniem sprawdziła się znakomicie.

    OdpowiedzUsuń