Architektura: Kraków - Ratusz i wieża ratuszowa na Rynku Głównym

Niemal każdy, kto choć raz był w Krakowie natknął się na okazały 70-metrowy budynek Wieży Ratuszowej na Rynku Głównym, który przez swoje odchylenie od pionu porównywany jest niekiedy z Krzywą Wieżą w Pizie. Data jej powstania sięga niemal 700 lat wstecz, bezdyskusyjnie była to jedna z najważniejszych budowli historycznego Krakowa, zresztą do tej pory przykuwa uwagę swoim majestatycznym, niepowtarzalnym wyglądem. O Ratuszu wie się niewiele, o ile w ogóle, o jego niegdysiejszym wyglądzie, o Spichlerzu, Kabatach, Domu Notariusza czy Odwachu pojęcie mają rzeczywiście nieliczni, pora więc ociupinę przybliżyć tę nieco zagadkową sprawę. Będę posiłkować się świetną pozycją książkową "Rynek Główny w Krakowie" autorstwa Waldeamara Komorowskiego i Aldony Sudackiej, stąd może nieco zbyt formalny język.


"Ratusz, siedziba władz miejskich w średniowieczu i czasach nowożytnych, jedna z najstarszych w Polsce. Budynek położony w południowo-zachodniej części Rynku, prostopadle do Sukiennic.
Wzniesiony przed 1316 r. ( Najstarsza informacja źródłowa o Ratuszu pochodzi z 1313 roku ), jako kamienna dwukondygnacyjna budowla na rzucie prostokąta o wymiarach 30 X 10 m. Z budynkiem związana była wieża, przylegająca od południowego wschodu, pierwotnie zapewne o charakterze obronnym, mająca także znaczenie symboliczne. Wieża została przebudowana i podwyższona w drugiej połowie XIV w. Zachowała się ciosowa „okładzina" jej elewacji z laskowaniami, kroksztyny na narożnikach i rzeźbiarska dekoracja reprezentacyjnego wnętrza na pierwszym piętrze (ostatnio datowana na przełom XIV i XV w.), uważanego niesłusznie za kaplicę. 


Trzecia kondygnacja ratu­sza powstała być może w drugiej połowie XIV w., na pewno około 1454 r., gdy budynek w wyniku przebudo­wy prowadzonej przez kamieniarza Jana z Torunia uzy­skał blendowane szczyty ze sterczynami, ośmioboczne wieżyczki na narożnikach, arkadowy ganek-loggia od wschodu, pełniący rolę trybuny, a wieża późnogotycki hełm, pokryty blachą ołowianą, malowaną na zielono, z dwoma wieńcami narożnych wieżyczek o złoconych gałkach i z iglicą pośrodku. W 1524 r. założono na niej zegar sprowadzony z Norymbergi. Zniszczoną pożarem wieżę odnawiano w latach 1556-1557. 

Makieta ratusza i spichlerza, lata 20 XVI wieku, widok od południowego wschodu

Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XVI w., podczas renesansowej modernizacji, założono wielkie okna we wschodniej elewacji ratusza. W 1547 r. od południa zbudowano nowe kabaty (dłużnicę, czyli więzienie miejskie dla pomniejszych przestępców i dłużników) w miejscu średniowiecznych, z wykorzystaniem ostrołukowego portalu wjazdu. Dziedziniec między kabatami i ratuszem służył za miejsce straceń. Od północy do ratusza przylegał Dom Notariusza (wzniesiony w latach 1397-1399) i być może Dom Ławników. 

Wszystkie zostały wcielone po spaleniu do spichlerza wzniesionego w latach 1561-1563 przez Sta­nisława Flaka i Włocha Antoniego. Najważniejszym po­mieszczeniem ratusza była Izba Rady, zwana Pańską, mieszcząca się od początku na drugiej kondygnacji (peł­niła także funkcje sali sądowej). W latach 1592-1593 powstało jej manierystyczne urządzenie i dekoracja autorstwa zapewne Jana Frankstijna (Frankensteina), z intarsjowanymi drzwiami Piotra Ka­liny, fryz z popiersiami królów, malowany przez Kaspra Kurcza. Ratusz mieścił również urząd wójtowski i urząd hutmana (przełożonego służb porządkowych), tu też znaj­dował się tzw. gmach królewski, w którym nowo korono­wany król odbierał akt homagialny od rady miejskiej. Podziemia ratusza (jego pierwotny parter) i spichlerza wykorzystywane były jako piwnica miejska (Świdnicka), z czasem przekształcona na szynk zwany Indiami, oraz sale przesłuchań sądowych (tortur) i więzienie Dorotka. Kilkakrotnie przebudowywany spichlerz został ostatecznie ukształtowany w latach 1632-1636 w czasie odbudo­wy po pożarze, prowadzonej przez Macieja Swiątkowicza. Powstał gmach dwa razy większy od ratusza, z dachem pogrążonym i attyką. W 1636 r. Krzysztof Koriander po­krył górne partie jego ścian oraz zapewne dolną część attyki malaturami z wizerunkami królów. 

Zespół zabudowań ratuszowych ok. 1650 roku

Rynek Główny w połowie XVII wieku

Z czasem spi­chlerz był utożsamiany z ratuszem, tym bardziej że część funkcji przeniesiono do spichlerza (m.in. urząd wójtow­ski, piwnicę Świdnicką). W 1678 r. powstało drugie piętro ratusza od strony wschodniej (mieszczące arsenał), na­kryte dachem pogrążonym i zwieńczone attyką.

Budynek Ratusza po przebudowie

Pożar w 1680 r. zniszczył górne kondygnacje wieży, gotycki hełm i zegar. W trakcie odbudowy w latach 1683-1686, prowa­dzonej w końcowej fazie przez Piotra Bebera, powstał barokowy wielokondygnacyjny hełm z gankiem (1686). W pierwszej połowie XVIII w. ratusz był w stanie ogól­nego zaniedbania. Hełm wieży (uszkodzony w czasie wi­chury w 1703) i spichlerz groziły upadkiem, z braku fun­duszy prowadzono w nich jedynie prace zabezpieczające. W 1782 r. po południowej stronie wieży wzniesiono klasycystyczny odwach dla głównej warty krakowskiego regi­mentu wojsk polskich - budynek parterowy, z niewielkim podwórkiem i arkadowym portykiem od południa. W la­tach 1782-1784 z funduszy biskupa krakowskiego Kaje­tana Sołtyka i króla Stanisława Augusta powstał obecny hełm wieży o uproszczonych formach poprzedniego, z do­daniem wazonów płomienistych na narożnikach. 

Szkic porównujący Wieżę Ratuszową przed i po przebudowie

Odwach, Wieża Ratuszowa i Ratusz w 1787 r.

Plan ratusza, wieży, spichlerza i kabatów z 1802 r. wg. J Brodowskiego

Po 1796 r. powstawały niezrealizowane projekty gruntownej przebudowy ratusza na biura austriackich agend rządo­wych, następnie urzędów Księstwa Warszawskiego. Ra­tusz został zburzony (1820), mimo pierwotnych zamia­rów zniesienia jedynie spichlerza. Niektóre elementy za­bytkowe zostały zdeponowane w budynku pojezuickim przy ulicy Grodzkiej 52, później uległy rozproszeniu (portal i drzwi z Izby Pańskiej od 1856 r. w Collegium Maius, galeria portretów sztalugowych z Izby Ławniczej w In­stytucie Technicznym, następnie w Szkole Sztuk Pięk­nych, od 1913 r. w Sali Portretowej magistratu przy placu Wszystkich Świętych). Myśl o odbudowie ratusza kilka­krotnie powracała w ostatniej ćwierci XIX i na początku XX w. 

Wieża ratuszowa po wyburzeniu ratusza (1820 r)

Pozostawienie wieży ra­tuszowej (Rynek Główny 1) miało zgodnie z ówczesnymi poglądami na ochronę pamiątek historycznych zna­czenie symbolu. W pierwszej połowie lat dwudziestych XIX w. powstawały niezrealizowane projekty obudowania wieży gmachem mieszczącym alternatywnie teatr albo urzędy oraz sejm Wolnego Miasta i giełdę (neoklasyczny projekt Sebastiana Sierakowskiego i neogotycki projekt Feliksa Radwańskiego jun.).

Plan odbudowy gmachu Ratusza i przebudowy wieży wg. F. Radwańskiego z 1821 r

W 1829 r. nastąpiła rozbudo­wa odwachu (zagospodarowanie przestrzeni po zburzo­nych kabatach)

Odwach (w którym mieściła się jednostka Straży Pożarnej) i Wieża Ratuszowa po 1850 r.

W latach 1881-1882 wzniesiono w jego miejscu nowy, neogotycki, według projektu Stefana Żołdaniego i Józefa Niedźwiedzkiego.

Wieża ratuszowa z neogotyckim odwachem

W 1888 r. zbudowano taras po północnej stronie wieży, z wykorzystaniem posągów barokowych lwów z ratusza. W 1906 r. zamierzano zainstalować podświetlany zegar podarowany przez Stanisława Gabriela Żeleńskiego. Wie­ża była restaurowana kilkakrotnie: w latach 1913-1914 (partia zegarowa i hełm, Witold Małkowski według pla­nów Zygmunta Hendla).

(1926) Umieszczanie zegara na Wieży Ratuszowej

1927-1930 (usunięcie tynków, wymiana części okładziny, Franciszek Mączyński, przy współpracy konserwatorów Tadeusza Szydłowskiego i An­drzeja Olesia)

(1931) Odwach i fragment wieży ratuszowej

(1934-10) - Wieża ratuszowa

W odwachu, opuszczonym przez wojsko w 1934 r., urządzono w 1936 wystawę urn z zie­mią z miejsc pamięci narodowej wykonanych w czasie sy­pania kopca Piłsudskiego. 

Posterunek niemiecki przy Odwachu

Listopad 1940 r., Wieża Ratuszowa od strony wschodniej

W latach 1943-1944 zniszczono część piwnic daw­nego spichlerza w czasie budowy podziemnego zbiorni­ka przeciwpożarowego, jednocześnie powstawały projek­ty nowej aranżacji odwachu.  

Projekt przebudowy odwachu i połączenia wieży ratuszowej z Sukiennicami nakreślony przez Niemców

Po wojnie, w roku 1946 zburzono odwach utożsamiany z wrogim panowaniem austriackim. W latach 1962-1966 dokonano prac konserwatorskich (rekonstrukcja wykuszy, obra­mień okiennych, sklepienia pierwszego piętra, konserwa­cja hełmu i okładziny, pod kierunkiem Władysława Grab­skiego i Wiktora Zina z udziałem Henryka Schoena i Ka­zimierza Różyckiego). W latach 1961-1967 przeprowa­dzono adaptację przylegających do wieży piwnic nieist­niejącego ratusza na kawiarnię, połączoną z odtworze­niem sklepień, budową nowych pomieszczeń w miejscu podwórka kabatów, budową nowego wejścia w szkarpie wieży od zachodu oraz budową ganku od północy, gdzie umieszczono rzeźby lwów, przeniesione z pałacu w Pławowicach (W Grabski, W. Zin). W latach 1983-1987 prze­budowano piwnice dla teatru Maszkaron. W latach 1997-1998 ostatnia, tym razem zachowawcza konserwacja wie­ży i remont piwnic. 

Ratusz obecnie

Główne publikacje o ratuszu: K. Kremer (1852), A.O. Essenwein (1866), J. Muczkowski (1906), S. Tom-kowicz (1932), W. Komorowski (1998, 2007)."