Architektura: Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół"

Gdzie: Ul. Piłsudskiego 27 (Wolska)
Co: budynek Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół"
Kto: Karol Knaus, Teodor Talowski
Kiedy: 1889, 1894 r.


Obecnie nosi nazwę Józefa Piłsudskiego, ale niegdyś trakt łączący Kraków z Wolą Justowską nazwany był Wolskim (ul. Wolska), tłumaczenie powodów chyba zbędne :)
W tej nazwie ulica funkcjonowała aż do 1933 roku, kiedy to postanowiono nadać jej imię Marszałka. O obecnym kształcie ulicy i architekturze poszczególnych budynków mam nadzieję jeszcze przyjdzie więcej opisać, dziś zajmiemy się przepięknym przykładem możliwości krakowskich architektów przedwojennych - budynkiem Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", który zlokalizowany jest pod numerem 27.


Krótko o historii "Sokoła"
Mało kto wie cokolwiek o "Sokole", więc jestem niejako zobligowany do choć krótkiej notki o tym potężnym niegdyś towarzystwie, posłużę się świetnym artykułem Czesława Michalskiego: "120 lat działalności Krakowskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”:


"Początkowo ruch sokoli związany był ze środowiskiem lwowskim. Tam powstało w 1867 r. pierwsze Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które przekształciło się w jedną z najliczniejszych i najpopularniejszych organizacji społecznych działających na ziemiach polskich. Dało ono początek ruchowi sokolemu, który ogarnął cały kraj, a także skupiska Polaków za granicą. Rozwój fizyczny i duchowy społeczeństwa polskiego traktowano w nim jako środek do osiągnięcia wyższych celów narodowych. Wychowanie w tym duchu młodego pokolenia Polaków, zdolnego w przyszłości do walki o wolność narodu, uznali „Sokoli” za najwyższą wartość społeczną i swoje posłannictwo. 
Bezpośrednim impulsem do jego założenia stała się nader liczna wycieczka sokołów z Czech i ze Lwowa, goszcząca w Krakowie w połowie sierpnia 1884 r. Postawa jej uczestników, jednolicie umundurowanych i zdyscyplinowanych, dla wielu krakowian okazała się dostatecznie przekonywującym „dowodem korzyści, jakie osiąga się z gimnastycznych stowarzyszeń”. Stąd też myśl powołania „Sokoła” w Krakowie, która zrodziła się w gronie najbardziej postępowych studentów UJ, uzyskała poparcie grupy liczących się osobistości spośród inteligencji i bogatego mieszczaństwa, czemu towarzyszyła namiętna dyskusja prowadzona na łamach lokalnej prasy.23 lutego 1885 r. namiestnictwo zatwierdziło statut i dopiero wówczas można było zwołać zebranie założycielskie, które odbyło się 17 maja. Michał Bałucki poinformował zebranych, że do Towarzystwa przystąpiło już 250 osób, a następnie wybrano władze. Prezesem Towarzystwa został Michał Bałucki, wiceprezesem dr Stanisław Abłamowicz."


Początkowo "Sokoły" ćwiczyły w udostępnionym ogrodzie położonym przy ówczesnym placu Latarnia (w pobliżu kościoła i klasztoru OO. Kapucynów), nastanie chłodnej pory roku zmusiło władze Towarzystwa do podjęcia poszukiwań odpowiedniego miejsca do ćwiczeń. Z powodu braku trafnej lokalizacji skorzystano z propozycji właścicieli browaru przy ul. Lubicz, Hugona i Alfreda Johnów. Udostępnili oni Towarzystwu obszerną szopę znajdującą się na terenach browaru, którą następnie przebudowano, przystosowując ją do funkcji sali gimnastycznej. Do tej sali przeniesiono przyrządy, które stanowiły wcześniej wyposażenie boiska gimnastycznego i odbywano tu ćwiczenia gimnastyczne od zimy 1885 do maja 1889 roku.


Prowizoryczna szopa zdawała tylko w części egzamin, toteż w październiku 1888 r. Rada Miejska przekazała bezpłatnie „Sokołowi” działkę przy ul. Wolskiej (dziś J. Piłsudskiego), gdzie postanowiono postawić siedzibę Towarzystwa. Prace budowlane rozpoczęto od przeniesienia prowizorycznego budynku „Sokoła” z ul. Lubicz na uzyskany plac. Komitet budowlany złożony z przedstawicieli "Sokoła" zaaprobował plany budynku sporządzone przez Karola Knausa, w którym m. in. mieścić się miała sala gimnastyczna. Zgromadzone środki finansowe pozwoliły w maju 1889 r. rozpocząć budowę. Prace wykonywane przez firmę Jana Meyera przebiegały bardzo sprawnie i 18 listopada 1889 r. budynek został uroczyście oddany do użytku. Latem 1890 r. wykończono go ostatecznie.

"Sokół" przed...

...i po rozbudowie

Gmach był usytuowany przy ówczesnych granicach miasta, koło Błoń i szerokich, niezabudowanych terenów, co ułatwiało prowadzenie ćwiczeń na świeżym powietrzu. Nowy budynek pozwolił zintensyfikować ćwiczenia gimnastyczne, ilość chętnych do ćwiczeń w "Sokole" ciągle rosła, z czasem więc budynek stał się niewystarczający i postanowiono go zmodernizować. 
Zajął się tym jeden z geniuszy krakowskiej architektury Teodor Talowski, który w 1894 roku zaczął przebudowywać gmach w duchu secesji, zmieniono także wystrój wnętrz, już w rok później budynek był gotowy. 
W 1910 odnowiono dolną salę gimnastyczną, którą ozdobiono polichromiami zaprojektowanymi przez Józefa Mehoffera, w czasie wojny jednak okupanci położyli nowe tynki przysłaniając tym samym ową polichromię, której już niestety nie udało się odzyskać. 


31 lipca 1947 r. przedstawiciele Urzędu Bezpieczeństwa opieczętowali budynek, odebrali dokumenty, pieczątki, dowód rejestracji i zezwolenie na działalność sportową. „Sokół” został rozwiązany 3 lipca 1948 roku decyzją Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie. Kilkukrotnie próbowano reaktywować Towarzystwo, udało się to dopiero w 1989 roku, zaś w rok później Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" odzyskało budynek od użytkującego go Klubu Sportowego Cracovia, funkcjonuje ono do dzisiaj. 

Stan Obecny:

Detale: